Proces oszukiwania społeczeństwa przez rosyjską propagandę jest nader skomplikowany i zatajony. Zmylić może najlepszych specjalistów, uśpić ich osąd, sprawić, że uwierzą w wolność, w dobre zamiary i chęć budowy lepszego świata. Wtem jednego, niespodziewanego dnia, budzimy się w nowym wspaniałym, ruskim mirze, tak jak bohaterowie najnowszej książki Jędrzeja Morawieckiego pt. „Szykuj sanie latem”. W przeddzień premiery (24 września 2025) rozmawiamy z autorem, Jędrzejem Morawieckim o tym, jak Rosja zmieniła się po upadku ZSRR i dlaczego z taką nadzieją powitano wtedy zmianę, która zakończyła się totalną katastrofą i wojną.
Szykuj sanie latem – fragment
„Nie wiedziałem jeszcze, że ruszam właśnie w pierwszą z pięciu wypraw do Strefy. Nie wiedziałem, że wydarzenia we wspólnocie i moje rozmowy z wiernymi sprawią, że zrozumiem w końcu, iż więcej do sekty jeździć mi nie wolno. Nie wiedziałem, że kiedy złamię własne postanowienie i spróbuję jednak do Strefy powrócić, okaże się, że dawne ścieżki dostępu zostały już przede mną zamknięte. Nie potrafiłem również przewidzieć, że nie tylko Strefa, lecz także cała polifoniczna, odwilżowa Rosja lat 90. odejdzie w zapomnienie szybciej niż zdążę osiwieć na podobieństwo Wissariona. Że z częścią dawnych znajomych Rosjan nie będę umiał rozmawiać, nie udźwignę ich patriotycznego wzmożenia, że innym znajomym postawią zarzuty za lajkowanie nieprawomyślnych treści w mediach społecznościowych. Jeszcze innych za udostępnianie tych treści skażą na więzienie. Że znikną redakcje, od których uczyłem się pisania. Że zacznę unikać hoteli, że po wynajęciu kwatery przez Booking będę czyścić komputer z robaków i zaniecham wysyłania wywiadów do chmury, nawet przez maile, bo taki wirtualny backup może zaszkodzić rozmówcom. A ja rozumiałem jeszcze, że podobnie jak część rosyjskich intelektualistów i duchowych dziwaków, dałem się zaczarować iluzji nieograniczonej wolności” – Jędrzej Morawiecki, Szykuj sanie latem.
Piotr Kaszuwara, PostPravda.Info: Czujesz się oszukany przez Rosję?
Jędrzej Morawiecki, autor książki Szykuj sanie latem, współzałożyciel PostPravda.Info: Mogę powiedzieć, że na pewno doznałem czegoś takiego jak rozczarowanie światem. Myślę, że nie mam prawa powiedzieć, że czuję się oszukany przez Rosję, bo to prawo mają ci, którzy mieszkali w Związku Radzieckim i którzy wierzyli albo w Związek Radziecki, albo w kulturę rosyjską jako w kulturę dominującą w ówczesnym imperium. Mam na myśli nie tylko Rosjan, ale także na przykład Ukraińców, których spotykałem w swojej poprzedniej książce na Donbasie. Mówili, że czuli się ludźmi radzieckimi. I oni mają rzeczywiste prawo powiedzieć, że czują się rozczarowani, dlatego że ten świat, chociaż wiemy, że Związek Radziecki też był okrutny, dawał im pewną tożsamość. Ci, którzy pamiętają końcówkę Związku Radzieckiego, pomimo represji i okrucieństwa, o których częściowo wiedzieli, czuli się ulepieni z tej kultury: seriali, książek, muzyki lat 80., a potem 90., po rozpadzie ZSRR. Rosja, a raczej „ruski mir”, wydawała się pewną propozycją, w pewnym sensie alternatywną dla Unii Europejskiej. Ukraińcy to zrozumieli, stąd też mieliśmy Majdan, który był jasnym powiedzeniem, że nie chcemy iść w tamtą stronę.
„O Rosji mówiono, że to kraj „kur.y i szatana”
Ludzie tacy jak ty chcieli w latach 90. pokazać Rosję z lepszej strony, udowodnić, że się zmieniła, że nadeszło coś nowego. Stąd i moje pytanie o twoje poczucie bycia oszukanym.
Pamiętam, jak debiutowałem w „Tygodniku Powszechnym” tekstem „Turpizm Magiczny”, w którym pokazywałem duże nazwiska i ważnych autorów. Byłem wtedy na pierwszym roku studiów, kiedy to napisałem. Uważałem, że opowiadanie o Rosji tylko jako o czymś złym i mrocznym jest zbyt prostą ścieżką. Podzieliłem to nawet na stereotypy: Rosja to wróg, Rosja to alkohol, Rosja to mafia i Rosja to nędza. Chodziło mi o to, że my, doświadczając transformacji w latach 90., nie byliśmy aż tak różni od nich.
Nasza transformacja też nie była sprawiedliwa, choć generalnie bilans jest na plus, zwłaszcza w porównaniu z innymi krajami byłego Związku Radzieckiego. Ale kiedy byłem zanurzony w tamtym świecie, mówiłem: „Słuchajcie, my nie jesteśmy tak różni od nich”. Na przykład, kiedy Kapuściński napisał w „Imperium”: „Michaił zawiózł mnie skorodowanym, zdezelowanym Moskwiczem”, to potem wszystkie samochody w opisach były takie. A u nas w latach 90. też tak przecież było. Mieliśmy rozwalone mieszkania, mieliśmy napady na tiry. Polska wydawała się czymś takim, jak Rosja, do której pojechałem autostopem do Moskwy. Tirowcy opowiadali mi straszne historie, nazywając ją dosłownie „krajem kur.y i szatana”.
Kiedy ja dotarłem po raz pierwszy do Moskwy, jadąc tam stopem z tirowcem, a potem zacząłem jeździć na Syberię, nagle odkryłem, że ta Rosja po rozpadzie Związku Radzieckiego jest polifoniczna i bardzo różna. U nas wtedy mało się o tym mówiło. Mówiło się po prostu „ruscy”. Jechałem przez Białoruś, a wszyscy mówili „ruscy”. Dojeżdżałem do Rosji, a dla kierowców to było to samo, tak samo jak Ukraina. My dopiero z czasem zaczęliśmy rozumieć, że to nie jest to samo. Nagle zobaczyłem, że Rosja jest polifoniczna, że żyje różnymi dziwactwami. Oczywiście także potwornościami, bo film „Gruz 200” w reżyserii Bałabanowa, znienawidzony przez Rosjan, jest bardzo prawdziwy. To taki horror, ale w pewnym sensie dokument.
Był to przerażający film, który musiałem oglądać kilka razy, bo za jednym podejściem się nie dało. Naprawdę straszny, opowiada historię porwanej i gwałconej przez wiele miesięcy dziewczyny zabitego w Afganistanie żołnierza.
To jest straszna historia i to jest prawdziwy film, do tego stopnia, że myślę, że jest bardziej realny niż te nasze polskie reportaże, które wtedy o Rosji opowiadały. Natomiast oprócz tego okazało się, że są tam mniejszości religijne, są książki, które nagle się pojawiły w dużej ilości. To jest to, co w końcówce ZSRR obserwował Kapuściński. Ja spierałem się z jego „Imperium”, ze sposobem opisu Rosji. Uważam, że on bardziej opowiadał o sobie i o swoich demonach, mierząc się z Rosją. Miał jednak dużą wrażliwość na obserwację nowych rzeczy, które się pojawiały. Pisał o bazarach, o książkach, które wylewały się na ulicę. Nagle okazywało się, że ludzie zaczynają czytać Dostojewskiego, Tołstoja. Ta klasyka literatury, ta duża kultura, była w Związku Radzieckim częściowo niedostępna. I te symbole religijne, które się pojawiały… to wszystko wtedy naprawdę było.
Chodzi mi o to, że to był taki czas, kiedy ludziom wydawało się, że z jednej strony to był czas strachu i beznadziei. Myśmy przyjeżdżali z zewnątrz, z biednej wtedy Polski. Na początku Rosja była dla mnie droga ze względu na podwójne taryfy dla obcokrajowców, musiałem kombinować. Ale z drugiej strony u nas nie było tak, że nie dostawałeś wypłaty np. przez 8 miesięcy. Te wszystkie rzeczy tam z kolei były. Czyli ci ludzie czuli się upokorzeni, zdezorientowani, ale z drugiej strony był tam powiew wolności. Nawet jeżeli nie wierzyłeś, że w całej Rosji da się stworzyć coś innego, to mogłeś tworzyć sobie nisze, inne światy. Tak między innymi powstała sekta Wissariona. Ludzie, którzy weszli do tajgi, którzy uwierzyli w milicjanta drogówki, który został Chrystusem, wierzyli, że tworzą lepszy świat. I tych różnego rodzaju utopii w Rosji, które nie wydawały się od początku jedynie mroczne, było bardzo dużo. Ja zacząłem taką Rosję opisywać: szamanów, charyzmatyków, czyli różne duchowe „odjazdy”, i patrzeć na nią szerzej. Może właśnie na Federację Rosyjską, a nie na Rosję. Patrzeć na nią z innej strony niż to czyniono dotychczas. Rosja była okrutna przez cały czas, ale wtedy, pod koniec lat 90. jeszcze wciąż wydawało się, że jest szansa, że będzie inna.
Na zdj. wioska Wissariona, fot. Maciej Skawiński.
W Postprawda.Info w ostatnim roku opublikowaliśmy kilka tekstów, które weszły w skład twojej nowej książki, Szykuj sanie latem. Nazwaliśmy ten cykl „Opowieściami Niezmyślonymi”, bo mimo, że tytuł wskazywałby na fikcję, to jednak każda z tych opowieści jest prawdziwa. Dotyczą one konkretnych ludzi, zlepionych w jedną osobę – Nadieżdę Achmatową, która jest jedną z bohaterek książki. Kim w ogóle jest Nadieżda Achmatowa? Czy to jedna osoba? Co możemy zdradzić? Bo pewnie wielu rzeczy nie.
Chciałbym opowiedzieć o wiele więcej. Wiem, że Nadieżda Achmatowa współtworzy tę książkę, jest jedną z linii fabularnych w Szykuj sanie latem. Nasze rozmowy, kontakty, pisanie… właśnie, to jest bardzo dziwne. Tego nie wiedziałem w latach 90., nie wyobrażałem sobie, że nie będę mógł powiedzieć takich rzeczy. A teraz, rozmawiając z tobą, myślę, na ile mogę powiedzieć, jaki jest nasz sposób komunikacji. To po pierwsze. Po drugie, niestety nie mogę też powiedzieć, czy to jedna, czy więcej osób, ze względu na bezpieczeństwo tej bohaterki. Tak różne światy w tej Rosji znowu nam się stworzyły.
Pamiętam zresztą, że kiedyś, gdy mówiło się o Rosji, mówiło się o cieniu Związku Radzieckiego, o niebezpieczeństwie. Wiedzieliśmy, że giną dziennikarze. Najgłośniejszą sprawą, która dotarła do Polski, była oczywiście Anna Politkowska. O niej rozpoznawano i mówiono też o tym, jak została zlikwidowana. Ale to były takie rzeczy, które wydawały się dotyczyć dziennikarzy. I to tych, którzy wchodzą w „pole wstrzału”, czyli bezpośrednio zagrażają władzy. Rosjanie do pewnego momentu tak to sobie wyobrażali, że to jest taki „deal”: jak nie będziesz fikał, to będzie okej. W filmie „Szczęście te moje” jest bohater, który mówi: „Nie mówiłem ci, nie wychylaj się”. Więc dopóki się nie wychylasz, jest okej. Ale nagle okazało się, że to wychylanie się może oznaczać wszystko.
I na przykład dla Nadieżdy Achmatowej, to znaczy, to, że ona ze mną w ogóle rozmawia. To też jest już wychylaniem się, za co możesz trafić do więzienia. Nie mówiąc o tym, że jak wychodzisz z jakimś kwiatkiem i chcesz go położyć w proteście przeciwko agresji na Ukrainę, nawet jeżeli tego nie powiesz, tak samo możesz trafić do więzienia. Co więcej, wiemy już, choćby z przykładu Nawalnego, że nawet nie jest ważne, jaki dostaniesz wyrok – czy 10 lat, czy 2. Nawet jeżeli nie ma dowodów na otrucie, wystarczy, że trafisz do karceru, przetrzymają cię w zimnie i głodzie, wypuszczą na jeden dzień i znowu wsadzą, to mogą cię wykończyć w ciągu miesiąca czy dwóch. W takiej teraz żyjemy rzeczywistości. Pamiętam, że nawet nie tylko w latach 90., ale i w latach dwutysięcznych, a właściwie od 2012-2014, już było widać, że jest gorzej. W 2016 było pozamiatane w Rosji. Ale wcześniej mówiłem sobie, że „nie przesadzajcie, to nie jest Białoruś”. Bo na Białorusi wiedzieliśmy, że represje są twarde.
Nawet agresja z 2014 roku na Ukrainę jeszcze nie zapaliła lampki ostrzegawczej?
Wtedy już było wiadomo, że powrotu do tamtej rzeczywistości nie ma. Ja powiedziałem o 2016 roku, bo byłem w Rosji w 2014, w momencie, kiedy nastąpiła ta agresja. Byłem wtedy w Petersburgu i oczywiście ja wtedy już zobaczyłem, że to jest kompletnie inny kraj. W tym sensie, że zobaczyłem taką gorączkę „Krymnaszyzmu”. Tego nie znałem wcześniej. Myślę, że to nie była kwestia mojego nierozpoznania, czy, nie wiem, zaczarowania Rosją. Sami Rosjanie byli tym zaskoczeni.
Na zdj. Wissarion i jego wierni, fot. Maciej Skawiński.
Co się w ludziach uwolniło?
To, oczywiście, nie jest tylko w Rosjanach, ale taka gorączka militarna, kolonialna. My, Polacy, nie mamy w sobie tak mocno zaszczepionego kolonializmu. Natomiast ta gorączka militarna, to poczucie przygody i frajdy, że komuś coś zabierasz i to tak łatwo. I że będziesz mógł tam jeździć na wakacje. Było czymś, co część dziennikarzy i elity zszokowało. Ludzie pisali, że krzyczą z bezsilności. Pamiętam, napisałem wtedy taki tekst: „Witaj, bracie pisarzu”. O tych rosyjskich intelektualistach, którzy nagle poczuli się piątą kolumną i osamotnieni. Jeszcze wtedy widzieli siebie nawzajem. Potem okazało się, że jesteś już w tym samotny, że w ogóle nie wiesz, kto myśli tak jak ty, bo już się tych rzeczy nie da wypowiadać.
O 2016 roku powiedziałem dlatego, że wtedy, gdy przyjechałem na Syberię, powiedziano mi: „Rozumie pan, że jest pan już w zupełnie innym kraju? Rozumie pan, że jest pan obserwowany? Rozumie pan, że musieliśmy od razu napisać raport, bo ostatnio został wysłany za późno i rektor z własnej kieszeni za to płacił?”. Czyli raport do służb. To były rzeczy, których kompletnie wcześniej w Rosji nie znałem. To, że są służby i że interesują się obcokrajowcami, było takim biotopem, rozumieliśmy, że tak jest. Natomiast to, że masz taki cień, a nawet więcej niż cień, że to jest ciężkie i duszne, coś, co wcześniej wydawało się tylko cieniem Związku Radzieckiego, traumą przeszłości, która jest w ludziach, a nagle okazało się, że to jest coś jak najbardziej realnego i namacalnego, w czym jesteś zanurzony, z czego nie możesz wyjść i w czym grzęźniesz… To są rzeczy, które wydarzyły się po 2014 roku.
Jasne, cała sekwencja to był jeszcze rok 2012, protesty na placu Błotnym, które okazały się o wiele mniejsze niż mogłyby być. 2013 rok – statystyki pokazują bardzo duży wzrost nacjonalizmu w Rosji. 2014 rok – Krym, potem Donbas, a potem już jest ta spirala. To było właściwie to, co jest obecnie, bo ja te rzeczy widziałem w Rosji już w 2016 roku, tylko że te narracje są teraz po prostu twardsze, są silniejsze. To już był taki moment, kiedy było widać, że nie ma odwrotu.
Pamiętam, że wtedy znajomy wziął mnie w Moskwie na jeden z prospektów, na skwer, i powiedział: „Słuchaj, chcę ci coś pokazać”. Pokazał mi wystawy archiwalnych zdjęć: piękne łany zbóż, traktory. I powiedział: „Zobacz, co się dzieje”. To były zdjęcia ze stalinizmu, które opowiadały, jak piękna była Rosja w stalinizmie. I spacerujesz po tych skwerach i bulwarach, i oglądasz taką gloryfikację wielkiego, cudownego Związku Radzieckiego z czasów Wielkiego Terroru.
Łany zbóż, a w Ukrainie i innych krajach pod butem Stalina Wielki Głód i śmierć milionów ludzi.
Dokładnie tak. Absurdalna sytuacja.
Polska w 1999 roku wstępuje do NATO. Piszesz o tym w swojej książce Szykuj sanie latem. Niby Związku Radzieckiego już nie było blisko 10 lat, niby Rosjanie mieli być „tabula rasa”, czyli czystą kartą, ale jednak, jak to czytamy z perspektywy 2025 roku, byli na ciebie trochę obrażeni. Tacy zawiedzeni, że Warszawa niejako zdradziła ich w tym odczuciu słowiańskiej braci. Jakiś sygnał alarmowy to był, że ten świat totalitaryzmu całkiem nie odszedł, prawda?
Tak, oczywiście. Ja te rzeczy widziałem od początku, tylko wtedy myślałem, że jest szansa, że to minie. Że te rzeczy są w ludziach. Zresztą piszę na początku książki, że to jest też moment, kiedy Putin zajmuje wysokie stanowisko, nikomu nieznany, zaraz dojdzie do władzy, ale to były rzeczy, które mnie wtedy specjalnie nie interesowały, bo ja bardziej próbowałem w ogóle zrozumieć w jakim świecie jestem. A to był taki świat, w którym wszystko wokół się rozpadło.
Pamiętam, że zanim pojechałem do Strefy Wisarionowców, robiłem reportaż „Kartoszka radiowy” o tym, że miasto jest puste, bo wszyscy wyjechali kopać ziemniaki. Okazało się, że „kartoszka”, te ziemniaki, to było takie hasło, że jak poszedłem z mikrofonem, wszyscy mi zaczęli opowiadać, w przedszkolu śpiewać piosenki, w galerii pani pobiegła po gitary i zaczęła śpiewać i recytować, mówiąc, że jesień jest porą miłości, a nie wiosna, bo jak masz pełną spiżarnię, to jest czas na to, żeby się kochać. Dyrektor lunaparku mówił: „Zobaczycie, my z tego wyjdziemy. Kiedyś będziemy mieli ziemniaki w supermarketach i będą wymyte, i będzie można kupić eleganckie ziemniaki”. No więc mamy te supermarkety, ale wydawało się, że oprócz tego uda się jakoś wyjść też z lęku.
To, o co pytałeś, o tę geopolitykę – rzeczywiście, było rozżalenie tym, że tyle narodów jest takich niewdzięcznych. Że Związek Radziecki tak pomagał, a my teraz co? Oczywiście, to nie jest tak, że wszyscy mi o tym mówili, ale takie głosy jak najbardziej spotykałem. W książce piszę o redaktorce naczelnej gazety „Sowiecka Chakasja”, która mówi: „Co wyście zrobili? Przecież myśmy wam tak pomagali. Nawet nasze wojska u was były i was ochraniały. No powiedzcie, czy nie jesteśmy Słowianami? Czy nie jesteśmy braćmi? Czy nie powinniśmy się przyjaźnić?”. Następnego dnia ukazał się artykuł, w którym wszystkie słowa, które ona wypowiadała, włożyła w moje usta.
Mechanizmy działania rosyjskich mediów były nadal dokładnie takie same, jak w Związku Radzieckim, czyli 10 lat nieszczególnie wiele się zmieniło, jeśli chodzi choćby o wolność słowa. Kolejna czerwona flaga.
Potem nastąpiło w Rosji to czyszczenie placu i teraz mamy tam tylko takich właśnie dziennikarzy. Wtedy, pod koniec lat 90. tak nie było. Wtedy rzeczywiście byli tam i świetni dziennikarze, bo Rosja miała świetnych dziennikarzy. Spotykałem takie osoby jak z „Sowieckiej Chakasji”, ale kupowałem tygodnik „Ogoniok”, który był wtedy naprawdę fantastyczny, miał chyba swój najlepszy czas. Wychodził wtedy „Newsweek” czy „Itogi” razem z „Newsweekiem”. Wiele bardzo ciekawych projektów. Zresztą swój pierwszy doktorat filologiczny napisałem potem o „Ogonioku” lat 90. Uczyłem się pisania reportażu też od Rosjan, to znaczy pewnej swobody literackiej. Naprawdę tak było. Mieliśmy więc i to, i to. Mieliśmy i tych, którzy nie mogli odżałować, że jesteśmy tacy niewdzięczni, a z drugiej strony mieliśmy też ludzi, którzy byli mnie bardzo ciekawi, dlatego że było tam bardzo mało obcokrajowców. Gdzie wchodziłem, każda redakcja była otwarta. Wchodziłem do gmachu rządowego w Chakasji, co jest teraz niewyobrażalne w Federacji Rosyjskiej i spotykałem się z ministrem spraw zagranicznych czy z doradcą prezydenta. Wiesz, te wszystkie miejsca były otwarte i ci ludzie byli ciekawi, nawet jeżeli potem niektórzy chcieli mnie w jakiś sposób wykorzystać. Ale to był taki czas.
Ludzie w ogóle o wiele więcej rozmawiali, rozmawiali w kolei transsyberyjskiej, o bardzo wielu takich dziwnościach i niesamowitościach. Potem okazało się, że na przykład te rozmowy religijne czy o jakichś widzeniach, że ktoś widział Chrystusa, a ktoś Matkę Boską na jeziorze, a ktoś wyszedł z ciała i latał w wymiarze astralnym, cała ta dziwna ezoteryka… teraz, po wejściu „pakietu jarowego”, te rzeczy są zakazane. Jeżeli nie masz certyfikatu, może to być uznane za agitację religijną. Więc to był po prostu świat, którego już nie ma. Wtedy było takie „wszystko wszędzie naraz w Rosji”. To oczywiście było jakoś urzekające. Ja próbowałem uciekać od tego cienia radzieckiego, bo on się narzucał. Jeżeli chodzi o sektę Wisarionowców, Rosjanie mówili mi: „Czy ty nie widzisz, że te rzeczy są bardzo podobne do… że on jest bardzo radziecki?”. Ale ja próbowałem iść inną ścieżką, bo ta wydawała się bardzo oczywista. Chciałem zobaczyć, co jest oprócz tego.
Na zdj. Wissarion i jego wierni, fot. Filip Łepkowicz.
Chciałbym przejść do tej religii, do samego Wissariona, bo z jednej strony, jak już powiedziałeś, było czuć taki niczym nieskrępowany oddech wolności. Powstawały, chyba jak grzyby po deszczu, nowe religie, sekty, które miały być takim swoistym plastrem na pustkę, która po upadłym imperium się pojawiła, bo tej duchowości przecież w ZSRR nie było i nagle można było w końcu w coś wierzyć. Była to jakaś odpowiedź na zaleczenie tej rany powstałej po upadku ZSRR. Ale z drugiej strony, przecież ludzie dawnego systemu również te duchowe grupy tworzyli. I Wissarion, czyli Siergiej Anatoliewicz Torop, zanim stał się Chrystusem i Zbawicielem, zanim powstał „Najnowszy Testament”, był milicjantem i oświecenia doznał w trolejbusie. Jego bliskim współpracownikiem był pułkownik bezpieki, który już wtedy wiedział, że ich celem jest wspólna misja, czyli komsomolskie budownictwo nowego ładu, nowego świata, czyli w zasadzie idea ta sama, która przyświecała już Leninowi. Chciałoby się powiedzieć, wszystko w kierunku raju, który na ziemi ma stworzyć nikt inny jak właśnie Rosja, z tą tylko drobną poprawką, że to wszystko miało stać się nie w Moskwie, a w Nowym Jeruzalem, w Nowym Rzymie, w Nowym Konstantynopolu. Gdzieś pomiędzy Pietropawłówką, Czeremieszanką, Guliajewkami i Żarowskiem, w głębokiej tajdze.
To był taki moment, kiedy oni sobie wyobrażali, że tworzą „Zonę”, czyli Strefę. Ja teraz w książce tłumaczę to jako Strefa, żeby czytelnik był w stanie w ten świat uwierzyć, żeby on nie był dla niego obcy, tylko był swój. Chciałem, żebyś, wjeżdżając do tej rzeczywistości i zanurzając się w niej, poczuł pewnego rodzaju ekscytację tym światem, który oni tworzyli, tak jak oni to czuli. To jest właśnie specyficzne, bo z jednej strony mogło się to wydawać przedłużeniem Związku Radzieckiego, ale z drugiej strony wydawało im się czymś zupełnie nowym. Oni uważali, że wszystko budują jeszcze raz i że tym razem się uda.
Były to oczywiście bardzo różne osoby, więc ta utopia oznaczała dla nich bardzo różne rzeczy. Część z nich wyobrażała sobie, że buduje nowy Związek Radziecki, część, że po prostu nowy świat, bo Chrystus przyszedł jeszcze raz, żeby go posłuchali. Fundamentem był ten świat bez wojen, pacyfizm, zero przemocy. Dzieci miały czuć ból, nawet kiedy wypowiesz słowo „wojna”. Usuwano wszystkie sceny przemocy z literatury. W historii nie było informacji o wojnach i rewolucjach. Jak uczeń zapytał, co się działo w 1789 roku, mówili, że „jedni panowie drugim odrywali guziczki”. To była infantylna utopia, ale oni sobie wyobrażali, że to będzie właśnie taki świat.
Jaki jest teraz rezultat, to wiemy, dlatego mnie bardzo ciekawiło, co stało się z Wissarionowcami. Wtedy oni wierzyli, że się da, natomiast represje i cenzura weszły bardzo szybko, w ciągu kilku lat. To było dla mnie zaskakujące. Najpierw to nie było tak widoczne, bardziej była to kwestia kolektywnych spowiedzi, jak samokrytyka. W filmie „Syberyjski przewodnik”, który współtworzyłem, jeden z głównych bohaterów opowiada o tym, jak wszystko jest super urządzone w Strefie, na co znajome mówią: „My to znamy. To jest kołchoz. Myśmy to już przechodzili”. On na to: „Tak, robimy to jeszcze raz”. Mówią: „Przecież ten świat, który stworzyłeś, to jest sztuczny świat, to jest iluzja”. On odpowiada: „Nauczyciel mówi, że tworzy nam sztuczny świat, dlatego że tak szybciej można pewne rzeczy przerobić i zmienić własną psychikę”. Więc ludzie godzili się na to, oddawali swoją psychikę i wolność komuś, kto nazywał się „inżynierem dusz”. W tym sensie, to, co stało się potem, że ta Strefa zlała się z szerszą strefą tego, czym stała się Rosja, „ruskiego miru”, nie powinno zaskakiwać.
Mówi się dzisiaj, z perspektywy 17 września 2025 roku, że być może również i pacyfizm, ten właśnie brak wojen, to było jedno z narzędzi propagandy, żeby uśpić naszą czujność, żeby uwierzyć w tę pokojową dywidendę, którą Stany Zjednoczone miały już zawsze nam wypłacać.
Tak, to jest bardzo, bardzo ważne. Tobie też nie muszę o tym mówić, bo jesteś zanurzony w tym świecie i jako dziennikarz możesz mówić o tym, co wojna z nami robi, co robi z ludźmi, ile w niej jest mroku i jak niepokojącą stronę naszej natury pokazuje. Na pewno jestem przeciwny jakiemuś gloryfikowaniu wojny czy opowiadaniu o bohaterstwie wojny jako czymś fajnym, w czym się sprawdzimy, jako męska przygoda, bo to jest kompletna bzdura, to jest straszna ściema, to w ogóle tak nie jest. Oczywiście wiemy, że to Rosja jest agresorem, ale dopiero jak dochodzimy do konkretnych ludzi, szczególnie cywilów, z którymi rozmawiamy, to nagle widzimy, że to są często jedne, podzielone rodziny. Że ktoś ci dzwoni z Moskwy i mówi: „Nie rozumiesz, my was wyzwalamy, my wam pomagamy, zaraz będzie okej”, a ktoś mu odpowiada: „Przecież ostrzeliwujecie nas i ostrzeliwujecie mojego wnuka”. I on na to: „Nie, to nieprawda”.
Sprawa na poziomie jednostek jest trudna dla nas do wyobrażenia, natomiast na poziomie zbiorowości jest jasna. Ta najstraszniejsza, najciemniejsza strona Rosji, czy tego, co stało się „ruskim mirem”, wyszła i to jest nie do odwrócenia. Ta rzeczywistość, czy szansa na jakąś inną rzeczywistość, którą próbowałem wówczas budować, jest zdemolowana i nie do przejścia. Nie do przywrócenia przez pewnie kilka pokoleń.
