Źródło: Wydawcą PostPravda.info. 17.11.2025.
Jednym z błędów rosyjskich władz, które liczyły na poparcie lokalnej ludności po inwazji na Ukrainę, jest niezrozumienie ukraińskiej tożsamości oraz faktu, że tożsamości nie da się narzucić jako ideologicznego przekonania. Czym jest tożsamość i czym ukraińska tożsamość różni się od rosyjskiej – wyjaśnia Nikołaj Karpicki w kolejnym artykule z cyklu „Słownik wojny” na PostPravda.Info.
Tożsamość
Tożsamość to poczucie jedności lub identyczności z czymś, element świadomości siebie jako osobowości w zgodzie z jej rozumieniem siebie i relacją wobec innych. W samoświadomości łączą się różne poziomy tożsamości:
– Tożsamość osobista – odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?”, świadomość siebie i swojego miejsca w świecie oparta na doświadczeniu życiowym i wewnętrznym samookreśleniu jako osoby.
– Tożsamość społeczna – świadomość swojej przynależności do wspólnoty, kultury lub tradycji; może mieć charakter kulturowy, religijny, zawodowy, ideologiczny, etniczny, narodowy, obywatelski itp.
Wraz ze wzrostem nacjonalizmu w XX wieku ideologiczne odwoływanie się do tożsamości etnicznej i narodowej stało się podstawą roszczeń politycznych, które doprowadziły do II wojny światowej i wielu innych konfliktów zbrojnych, w tym do wojny rosyjsko-ukraińskiej, która rozpoczęła się w 2014 roku.
Tożsamość obywatelska i archaiczna tożsamość społeczna
Archaiczna forma tożsamości społecznej to utożsamianie się ze wspólnotą swoich krewnych, przyjaciół, współmieszkańców – czyli z kręgiem ludzi, z którymi człowiek może bezpośrednio się kontaktować. Na tej podstawie kształtują się różne formy lokalnej tożsamości związane z realnymi wspólnotami – ze swoją wsią, społecznością. Wspólnoty te są realne w tym sensie, że ich członkowie mogą bezpośrednio ze sobą współdziałać, w przeciwieństwie do „wspólnot wyobrażonych” (według terminologii B. Andersona), w których ludzie jedynie w myślach postrzegają siebie jako część jednej grupy, choć faktycznie nigdy się nie spotykają. Takie wspólnoty istnieją wyłącznie w świadomości ludzi, a do ich utrzymania potrzebny jest pewien znak wspólnoty – wspólna religia, język, kultura, naród, obywatelstwo, stan społeczny, terytorium, zwyczaje, etyka itp.
Dawniej przynależność do stanu lub religii była ważniejsza niż przynależność etniczna, dlatego narody i terytoria nie miały dużego znaczenia dla tożsamości społecznej. Kształtowanie się tożsamości obywatelskiej rozpoczęło się w momencie, gdy poczucie odpowiedzialności za swoje miasto lub kraj stało się ważniejsze niż wierność swojemu stanowi, seniorowi lub królowi. Poczucie odpowiedzialności za cały kraj doprowadziło do powstania nowych narodów obywatelskich. Jednak proces ich formowania przebiega różnie w różnych państwach – w jednych są one już ukształtowane, w innych dopiero się rodzą.
Naród radziecki – konstrukcja ideologiczna
Wśród większości słabo wykształconej ludności carskiej Rosji dominowała tożsamość lokalna. Dla tych ludzi istotne było jedynie to, że otaczający ich mówią zrozumiałym językiem, przestrzegają znanych zwyczajów i wyznają tę samą religię. Identyfikacja z Rosją jako całością była rozumiana w kontekście imperialnym – jako utożsamienie z terytorium kontrolowanym przez władzę carską.
Dla komunistów podstawą państwa były terytorium i władza – nie miało już większego znaczenia, jakie narody zamieszkują te ziemie. Z tego wynikał projekt stworzenia nowej wspólnoty – narodu radzieckiego, zjednoczonego jedynie przez terytorium i władzę państwową. Rozpad Związku Radzieckiego pokazał, że identyfikacja z narodem radzieckim była uwarunkowana ideologią, a nie tożsamością, a sam naród radziecki był jedynie konstrukcją ideologiczną.
Różnica między tożsamością a ideologią
Społeczna autoidentyfikacja może mieć charakter ideologiczny lub osobisty – i w tym drugim przypadku staje się podstawą tożsamości. W przeciwieństwie do ideologii tożsamość zawsze ma charakter osobisty. Ideologia tworzy system idei, które pobudzają człowieka do działania w interesie władzy lub grupy dążącej do jej zdobycia. Postawa ideologiczna wymaga, aby człowiek przyjął te idee jako własne, niezależnie od swojego doświadczenia życiowego i osobistego samookreślenia. Osoba, która odmawia ich przyjęcia lub krytycznie je przemyśla, jest postrzegana jako element wrogi wobec danej ideologii.
W przeciwieństwie do ideologii, tożsamość kształtuje się na podstawie własnego doświadczenia życiowego, a idee są sposobem na zrozumienie tego doświadczenia. Dlatego nie ma potrzeby, by człowiek przyjmował określony zestaw idei jako obowiązkowy. Wręcz przeciwnie – może je stale przemyślać na nowo, aby głębiej zrozumieć samego siebie. Z tego powodu tożsamość narodowa lub religijna sprzyja rozwojowi osobowości i twórczej samorealizacji, podczas gdy ideologia narodowa lub religijna – przeciwnie – tłumi osobowość.
Ponieważ ideologiczna autoidentyfikacja ma charakter zewnętrznego przymusu, ludzie zazwyczaj łatwo z niej rezygnują przy zmianie sytuacji politycznej, a taka rezygnacja zasadniczo nie wpływa na ich osobowość. Historycznym przykładem jest odrzucenie samoidentyfikacji z narodem radzieckim. Natomiast z własnej tożsamości nie da się zrezygnować bez całkowitej transformacji osobowości.
Ideologiczne rozumienie tożsamości narodowej
Rozpad Związku Radzieckiego stał się początkiem kształtowania nowych narodów obywatelskich – rosyjskiego i ukraińskiego. Jednak ustanowienie dyktatury w Rosji przerwało ten proces. Obecny reżim w Rosji narzuca Rosjanom sprzeczną identyfikację z własnym państwem, łączącą dwie różne postawy ideologiczne. Po pierwsze, Rosja rozumiana jest nie jako kraj o historycznie określonych granicach, lecz jako każde terytorium, które jest lub kiedykolwiek było kontrolowane przez centralną władzę rosyjską. Po drugie, funkcjonuje agresywny, nacjonalistyczny mit o „trójjedynym narodzie” mającym jeden wspólny korzeń, z którego wynika, że Ukraińcy i Białorusini nie mają prawa do niezależnego od Rosji życia. Pierwsza z tych postaw ma charakter internacjonalistyczny, druga – przeciwnie – nacjonalistyczny i szowinistyczny. Dzięki temu rosyjska propaganda może przyciągać ludzi o skrajnie różnych poglądach ideologicznych.
Zgodnie z nacjonalistyczną postawą rosyjskie władze stawiają sobie za cel narzucenie Ukraińcom rosyjskiej tożsamości, co zostało ogłoszone jako jeden z celów militarnej inwazji na Ukrainę – tak zwana „denazyfikacja”. Część mieszkańców okupowanych terytoriów Ukrainy deklaruje poparcie dla Rosji, kierując się odwrotną postawą – utożsamiając się nie z Rosjanami, lecz z terytorium, którym rządzi Moskwa. Jednak ta ideologiczna identyfikacja nie zdołała ukształtować w nich rosyjskiej tożsamości ani w okresie radzieckim, ani obecnie.
Rosyjski system propagandy przenosi własne ideologiczne rozumienie tożsamości narodowej na ukraińską świadomość społeczną. Zgodnie z tą projekcją ukraińska tożsamość przedstawiana jest jako ideologiczne narzędzie narzucone przez Zachód w celu przeciwstawienia Ukrainy Rosji. Tymczasem Ukrainę łączy wspólne doświadczenie kulturowe i historyczne, w tym również negatywne doświadczenie kolonialne, które wyklucza akceptację rosyjskiej tożsamości.
Po rozpoczęciu pełnoskalowej inwazji Rosji proces kształtowania tożsamości opartej na nowym ukraińskim narodzie obywatelskim znacznie przyspieszył, choć przebiega on nierównomiernie. W wielu regionach, zwłaszcza na wschodzie Ukrainy, obok tożsamości ukraińskiej nadal utrzymuje się archaiczna tożsamość lokalna, oparta na poczuciu przywiązania do swojego miasta lub wsi, lecz nie do całej Ukrainy. Okoliczność tę wykorzystywano również do tworzenia fałszywego mitu, jakoby wśród mieszkańców wschodniej Ukrainy dominowała tożsamość rosyjska.